هزاران سال است که بشر دريافته گياهان منابع بسيار خوبي براي درمان بيماري‌ها هستند. در طب بابل که از آن زمان برجاي مانده، صفحات کوچکي که نام داروها را به خط ميخي روي آنها نگاشته‌اند به دست آمده و گوياي آن است که در آن دوران چقدر به گياهان اهميت داده شده و در درمان بيماران از آنها کمک گرفته شده. همچنين در دوران مصريان نيز گياهان اهميت فراواني را براي درمان داشته‌اند. گنجينه‌هاي داروها و ادويه‌ها اين فلسفه را بيان مي‌نمايد که يک جريان مستمر در طبيعت وجود دارد که انسان مي‌تواند با به کارگيري آن روشهاي سحرآميز، آنها را مهار نموده و اين نيروهاي پنهاني را به کنترل درآورد. مواد مؤثر موجود در داروهاي گياهي به دليل همراه بودن آنها با مواد ديگر پيوسته از يک حالت تعادل بيولوژيک برخوردارند، به همین دلیل در بدن انباشته نشده و اثرات جانبي مانند داروهاي شيميايي را ندارند.
از اين رو امتيازات برتري را نسبت به اين‌گونه داروها دارا مي‌باشند و فقط گياهان سمي در اين مورد استثناء مي‌گردند که هرگز نبايد بدون تجويز دقيق پزشک مصرف شوند.
در سالهاي اخير پيشرفت¬هاي بسيار خوبي در زمينه کشت گياهان دارويي صورت گرفته که منجر به توسعه صنعت داروسازي شده و به اين طريق پزشکي مدرن توانسته است بسياري از بيماريهاي غير قابل علاج و غالباً مرگ زودرس را معالجه نمايد. همچنين پزشکان و داروسازان پيوسته در تلاش برای کسب اثرات سودمند گياهان و مواد مؤثر موجود در آنها هستند تا بتوانند با استفاده از بزرگترين گنجينه سلامتي يعني طبيعت، بيماران را شفا دهند.
سابقه درمان بیماریها با گیاهان دارویی به قدمت تاریخ زیست انسان بر روی کره زمین است. انسان به حکم تجربه، علم و اندیشه و جانوران بنا به مقتضیات خود در طول عمر حیات در کره زمین به کمک گیاهان دارویی خود را مداوا کرده و می‌کنند.
طب در خاورميانه
اختراع نوشتن سبب شد تا دانش گياهي نيز ثبت و باقي بماند. اولين نوشته¬ها كه حاوي جزئيات استفاده از گياهان در درمان بيماري ها هستند در لوحه هاي گلي يافت شده در منطقه بين النهرين (عراق امروزي) و پاپيروس مصري مكتوب گرديده¬اند. حدود 3۰۰۰ سال قبل از ميلاد، آشور بانيپال پادشاه سومري¬ها دستور جمع آوري اولين مفردات پزشكي دنيا را صادر كرد كه در آن ۲۵۰ داروي گياهي ليست شده بود. پاپيروس Ebers كه حدود ۱۵۰۰ سال پيش از ميلاد نوشته شده است يكي از مهم ترين نوشته هاي بشر است كه در آن اطلاعات قديمي ثبت شده است. اين نوشته شامل ۸۷۶ نسخه است كه از ۵۰۰ ماده مختلف تشكيل شده است و در آن گياهان زيادي به چشم مي خورد.
طب در يونان و روم
بنیانگذار طب یونانی اسكولاپیوس می باشد كه احتمالا یك شخصیت نیمه تاریخی نیمه افسانه ای واجد جنبه الهی بوده است. بقراط پزشك یونانی ( 357-460 ق.م) كه عموماً او را بنیانگذار دانش پزشكی می دانند، بر طب رومی و نیز طب رایج در قرون وسطی تاثیر عمیقی گذاشت. گرچه شهرت وی به دلیل آثار فصیح به جا مانده از او از قبیل(سوگند نامه بقراط) و یا كتاب همه گیری ¬(Epidemy) می باشد، لیكن نسخه ها، روش¬های تجویز و برنامه¬های دارویی ابداع شده توسط وی نیز نقش عمده¬ای در شهرت او دارند. نكته جالب توجه آن است كه درخت چنار تناوری كه امروزه نیز بر مزار این دانشمند بزرگ درایالات آی آرسا واقع در شمال یونان، سایه افكنده، همان درختی است كه وی در زمان حیاتش در سایه آن به تدریس طب می پرداخته است.
نخستین رساله مكتوب و مدون در زمینه گیاه شناسی دارویی مقارن ظهور تمدن یونان توسط تئوفر ( 285-370 ق.م) ارائه شد. این رساله با عنوان تاریخچه گیاهان بود و گرچه نمایانگر تلاش ارزنده نویسنده در ارائه یك موضوع مهم با انسجام علمی لازم می باشد، ولی در عین حال نشانگر مرزهای محدود كار مؤلف است كه خود ناشی از محدودیت اطلاعات و دانش موجود در زمینه گیاهان دارویی در آن زمان بوده است. علاوه بر این مطالعه این كتاب چندان آسان نیست، زیرا نام¬ گیاهان مذكور در این كتاب با اسامی رایج و امروزی آنها كاملاً متفاوت است و این موضوع بازشناسی آنها را مشكل می كند.
به هر حال كتاب طبی تدوین شده توسط پدانیوس دیوسكوریدس اهمیت بیشتری دارد. وی در قرن اول میلادی ( سالهای 90-40 میلادی) می زیست و جراح ارتش نرون بود. حین سفرهای نظامی به بررسی گیاهان و جانوران برخی مناطق از جمله ایتالیا، یونان، آسیای صغیر، اسپانیا و فرانسه پرداخت و تعداد زیادی از نمونه های معدنی، گیاهی و جانوری را جمع آوری نمود و درهر فرصت ممكن به تحقیق پیرامون خواص درمانی نمونه های جمع آوری شده پرداخت.
اثر مذكور در 5 جلد به رشته تحریر در آمده و حاوی تمام اطلاعات مربوط به دانش پزشكی در آن روزگار و شامل شرح و توصیف 600 نمونه گیاهی می باشد. دراین اثر نیز تلاشی برای طبقه بندی بر اساس حروف الفبا نبوده، بلكه مبتنی بر وجوه اشتراك گیاهان و شباهت¬های آنهاست. توصیف¬ها بسیار دقیق و به زبانی بسیار ساده و دور از ابهام ارائه شده¬اند و روش¬های تهیه نیز به نحو دقیق و صحیح بیان گردیده¬اند. سفرهای مكرر دیوسكوریدس به عنوان پزشك ارتش فرصت مناسبی برای مطالعه و ثبت تمام كاربردها و فواید گیاهان سرزمین های بیگانه را برای او فراهم نمود. در واقع تقریباً تا پایان قرن شانزدهم میلادی نوشته¬های او اثر مرجع و استاندارد در حوزه فارماكولوژی به شمار می رفت و این نشانگر وسعت اطلاعات او درباره موضوع مورد بحث است. كتاب دیوسكوریدس نخستین بار در سال 1499 میلادی به زبان یونانی چاپ گردید.
اهمیت آثار دیوسكوریدس بسیاری از نویسندگان دیگر را بر آن داشت تا به گسترش موضوعات مورد اشاره وی، یا نقد نوشته های او همت گمارند. مباحث كتابهای نوشته شده اغلب لغوی بوده، ولی بی شك كاملترین كتاب در این زمینه كتاب آی دیسكوریدس اثر پزشك ایتالیایی پی. ای. ماتیولی می باشد كه در قرن 16 میلادی نگاشته شده است. كتاب وی به عنوان یك اثر پذیرفته شده، جایگزین كتاب دیوسكوریدس شد. دكتر ماتیولی به نقد و تجزیه و تحلیل بیانات دیوسكوریدس پرداخت و با نامگذاری دقیق هر گیاه به رفع نارسایی¬ها و موارد ابهام موجود در كتاب وی و طبقه¬بندی مجدد گیاهان موجود در آن همت گماشت. او در اثر خود گیاهان جدیدی مانند آفتابگردان را ثبت كرد و تعداد دیگری از گیاهان خارجی (بیگانه) مانند شاه بلوط هندی را به این مجموعه افزود.
از دیگر نویسندگان رومی می توان اسكریبونیوس لارگوس ( 79- 23 میلادی)، پلینی بزرگ، اوریباسیوس را نام برد. امروزه لارگوس را به خاطر وضع واژگانی از قبیل آنودین ( مسكن) واپیسپاتیك ( داروی باز كننده تاول) می شناسند كه در فرهنگ واژگان دارویی رایج هستند، درصورتیکه فعالیت او تنها در زمینه گیاه¬شناسی دارویی بود. اگر چه اوریباسیوس در زمینه شناخت گیاهان دارویی گامهای موثری برداشت لیكن پلینی با نوشتن اثر چند جلدی خود با عنوان (تاریخ طبیعی) بیشترین سهم را در این زمینه داشت. وی دراین اثر، دانش و اندیشه علمی زمان خود را به دقت شرح داده است. حاصل كار او كه گردآوری نظریات و دیدگاههای حدود 400 محقق آن دوران بود، هم اكنون به عنوان یكی از كتب مرجع فارماكولوژی دنیای قدیم به شمار می رود.
جالینوس (201-131م) چهره شناخته شده جامعه پزشكی است و یقیناً به عنوان پزشك بیش از دیوسكوریدس شهرت دارد. این طبیب كه از اهالی پرگاموس یونان بود، داروها را بر اساس نوعی مقیاس حرارتی طبقه بندی و عامل مناسبی برای شناسایی داروی مناسب برای هر بیماری ارائه داد. وی در زمینه های مختلف علم طب تألیفاتی دارد كه اهم آنها در 16 جلد گرد آوری شده است. دانشمند مزبور طی یادداشتهای خود از 473 داروی گیاهی یاد كرده است.
طب سنتي در چين و ژاپن
قديمي ترين شواهد نوشتاري در مورد استفاده پزشكي از گياهان در چين، مجموعه نوشته¬هاي مربوط به ۱۱ درمان پزشكي است كه از يك آرامگاه در ايالت هانان به دست آمده است. تاريخ آرامگاه به ۱۶۸ سال قبل از ميلاد مي رسد و نوشته ها كه بر روي ابريشم نگاشته شده اند مربوط به حدود سه قرن قبل از ميلاد است. برخي از اين نوشته ها به بحث درباره ورزش و رژيم غذايي پرداخته اند. بزرگ ترين، واضح ترين و مهم ترين اين دست نوشته¬ها كه توسط كاشفان آن به نام (نسخي براي پنجاه و دو بيماري) ناميده مي¬شود، يك كار فارماكولوژي برجسته است که بيش از ۲۵۰ ماده درماني در آن نام برده شده است و اغلب آن ها موادي هستند كه از گياهان و جنگل به دست آمده اند و علاوه بر آن غلات، حبوبات، ميوه ها، سبزي ها و قسمت هاي حيواني نيز در آن نام برده شده اند. پيش زمينه تمام متون نشانگر اين است كه بيماري، تظاهرات روح شيطاني است و بايد از جادو، ورد و دعا به همراه گياهان در درمان مدد جست. در آخرين سلسله هان¬ها (۲۵ تا ۲۲۰ بعد از ميلاد) طب در چين تغيير يافت. مردم در نتيجه رشد فكري و با مشاهده و فهم طبيعت دريافتند كه سلامتي و بيماري نتيجه اصول طبيعي است. با اين وجود گياهان هنوز هم نقش مهمي را در طب داشتند. مفردات پزشكي در قرن يك ميلادي در آن كشور نوشته شد. در اين كتاب كه نويسندگان آن گمنام هستند، گياهان به خصوصي توصيف شده اند. اين كتاب شامل ۲۵۲ ماده گياهي، ۴۵ ماده معدني و ۶۷ ماده مشتق شده از حيوانات است. براي هر گياه توصيف اثرات پزشكي در قالب علايم بيماري آورده شده است. اين كتاب شامل روش هاي صحيح تهيه و هم چنين نكاتي در مورد سمّيت گياهان است. از آن جايي كه نوشتن مفردات پزشكي تقريباً به ۲۰۰۰ سال پيش مي رسد، مفردات پزشكي سنتي چين حاوي مطالب بيشتري است. اين افزايش ناشي از جمع آوري اطلاعات سنتي مربوط به طب سنتي چين و ديگر نقاط جهان است. بسياري از موادي كه اكنون در طب سنتي چين مصرف مي شود از مكان¬هايي مانند جنوب شرق آسيا، هند، خاورميانه و آمريكا نشأت گرفته است. جديدترين مجموعه مفردات پزشكي چين در سال ۱۹۷۷ منتشر شده است. اين دايره المعارف كه شامل مواد موجود در طب سنتي چين است، حاصل يك پروژه تحقيقاتي ۲۵ ساله است كه توسط كالج پزشكي در جيانگسو جمع آوري شده است. در اين مجموعه كه كامل ترين مجموعه گياهان طب سنتي چيني تا امروز است، ۵۷۶۷ مورد ذكر شده است. طب سنتي چين از طريق كره به ژاپن راه يافت و طب كره¬اي كه تحت تاثير طب چيني قرار گرفته بود در زمان امپراتورIngyo توسط ژاپني¬ها پذيرفته شد. تا يك قرن بعد دانشجويان پزشكي ژاپن جهت تحصيل به كره مي¬رفتند و در زمان ملكه (Suiko ۶۲۸- ۵۹۲ بعد از ميلاد) دانشجويان ژاپني مستقيماً براي مطالعه پزشكي به چين فرستاده شدند. تا پايان دوره موروماچي (۱۵۷۳- ۱۳۳۳ بعد از ميلاد) ژاپني ها شروع به تدوين شكل شرقي طب سنتي خود كردند كه طب Kampo ناميده مي شد. هنگامي كه طب سنتي چيني تغيير يافت و با طبKampo ادغام شد، طب گياهي نيز به طور محسوسي خلاصه شد.
طب گياهي در قرن بيستم
داروهاي گياهي طي جنگ جهاني اول به خاطر كمبود دارو به طور وسيعي استفاده شدند. بعد از جنگ، صنايع داروسازي رشد زيادي يافتند و پني سيلين كشف شد. طب گياهي جديد توسط هيلدا ليل منتشر شد. قانون پزشكي و داروسازي سال ۱۹۴۱ حق فروش داروي گياهي توسط اطباي گياهي را به بيماران لغو كرد. جنجال عمومي باعث شد تا اين قانون هيچ گاه اجرا نشود. بعد از يكسري بحث ها قانون پزشكي در ۱۹۶۸ حقوق اين اطبا را دوباره برقرار كرد و انجمن پزشكي گياهي بريتانيا تأسيس شد. اين انجمن فارماكوپه گياهي بريتانيا را منتشر ساخت. اين كتاب با بازنگري در سال ۱۹۹۰ مجدداً چاپ شد. هم اكنون عموم مردم به خاطر عوارض جانبي داروهاي شيميايي به طبيعت روي آورده اند.
تاریخچه گیاهان دارویی در ایران
تاریخچه پزشكی و درمان در ایران به دوران آریایی، در حدود 7000 سال قبل از میلاد مسیح بر می گردد و نیز نخستین نوشته ها و نسخه های به دست آمده از گیاهان دارویی در تمدن های مهم دنیا نظیر ایران باستان، مصر، خاورمیانه، یونان باستان، هند و چین به 3000 سال قبل از میلاد بر می گردد.
دوران ما قبل اسلام
نخستین پزشك آریایی به نام تریتا یا آترت نام داشت كه از دیدگاه زرتشت و اهورا مزدا شخصی بود پرهیزکار، دانا و توانا كه برای نخستین بار ناخوشی، تب و زخم نیزه را مداوا کرد. نام تریتا نه تنها در فرهنگ ایرانی بلكه در هندوستان نیز به عنوان اولین پزشك آریایی معرفی شده است. تریتا به عنوان نخستین پزشك و جراح آریایی با گیاهان و خواص آن ها آشنایی فراوان داشت. او برای درمان بیماری¬ها از عصاره¬های گیاهانی كه خود استخراج می كرد استفاده می نمود.
از سایر نام داران آریایی در این عرصه می توان جمشید یا یما، فریدون یا تئا و غیره را نام برد. یما و تراتااونا از نخستین كسانی بودند كه در ایران باستان توانستند بیماران دچار مشكلات پوستی، استخوانی و دندانی را از افراد سالم تشخیص دهند. پیامبر تمدن آریایی تاكید زیادی بر حفظ و بقای گیاهان كرده است.
در این تمدن قدیمی ایرانی دو گیاه (مورد و انار) مقدس بودند و همواره در بین مردم از ارزش والایی برخوردار بوده¬اند.
در تمدن ایران باستان در كتیبه¬های مربوط به زمان هخامنشیان، از زعفران به عنوان گیاه دارویی با خواص و كاربرد بسیار فراوان یاد شده است. هر چند در مورد پزشكی ایران باستان اطلاعات زیادی برجای نمانده، لیكن به نظر می رسد در قلمرو گسترده هخامنشیان تشكیلات پزشكی منظمی وجود داشته است و ظاهراً مفهوم (اخلاط رابعه) كه مبنای طب بقراطی می باشد از ایران باستان به یونان راه یافته است. انتقال مذكور به دنبال حمله اسكندر به ایران وطی دوران سلوكی صورت پذیرفته است. طب ایرانی در دوره اشكانی آمیخته¬ای از طب یونانی و طب زرتشتی بود. برخی پزشكان نامور عصر مذكور از قبیل آزوتكس و فرهاته بر همین منوال عمل می نمودند. این روند تا زمان ساسانیان نیز ادامه یافت و آموزه های پزشكی ملغمه ای از مكاتب طب یونان، هند و نیز تعالیم زرتشتی بود.
در این دوران رئیس كل بهداری كشور به نام (درذستبد یا درستبد) خوانده می شد. در همین دوران دانشگاه و بیمارستان (جندی شاپور) در شمال غربی خوزستان تأسیس گردید كه در دوران انوشیروان به حداكثر اعتلا رسید. در دانشگاه مذكور اساتید یونانی، سریانی، هندی و ایرانی به تدریس اشتغال داشته¬اند. پزشكان نامور قرون نخستین از قبیل: حنین بن الحق، سهل بن شاپور، عیسی بن مهاربخت، عیسی بن شهلافا، یوحنابن سرافیون، داویدبن سرافیون و نیز اعضای خاندان¬های بختیشوع و ماسرجویه عموماً از دست پروردگان همین دانشگاه بودند.
نخستین نوشته ها و نسخه¬های به دست آمده از گیاهان دارویی در تمدن¬های مهم دنیا نظیر ایران باستان، مصر، خاورمیانه، یونان باستان، هند و چین به 3000 سال قبل از میلاد بر می-گردد. در این آثار نام گیاهان دارویی مانند درخت میر، كرچك و سیر به وفور به چشم می خورد، هم چنین سایر تمدن¬ها مانند بابلیان، مادها، آشوریان و طب اسلامی مهد شروع پیشرفت ها در زمینه علم داروسازی گیاهی است.
دو كشور پهناور چین و هند هم چون ایران از پیشگامان طب سنتی و داروسازی گیاهی بوده اند. وسعت و تنوع آب و هوایی در كشورهای ایران، چین و هند منجر شده است تا این مناطق از لحاظ تعداد و تنوع گونه های ارزشمند دارویی در دنیا از جایگاه خاصی بر خوردار باشند به گونه ای كه تا كنون صدها گونه گیاه دارویی با خواص بسیار موثر نظیر گیاهان دارویی و گیاهان ادویه¬ای مانند فلفل سیاه، شاه دانه، زعفران، زیره، شیرین بیان، خشخاش، جوز هندی، كرچك، كنجد، الئوورا یا صبر زرد، جین سینگ چینی، چای چینی و... را به دنیای امروز معرفی كرده اند.
دوران اسلامی
پس از تحول عظیمی كه با آثار توسط بقراط پدر علم طب و شاگردش جالینوس طی سال¬های چهارصد و شصت تا دویست قبل از میلاد مسیح رخ داد، روش های درمانی بر اساس طب مزاجی جایگزین سحر و جادو و خرافات شد. برخی از دانشمندان و نویسندگان معتقدند كه این تحول بزرگ در یونان باستان الهام گرفته از طب ایران باستان بوده است و مكتب طبی زرتشت خیلی زودتر از طب یونانی به وجود آمده بود. آن گونه كه جنگ های میان ایرانیان و یونانیان منجر شد تا آثار طبی بقراط و سایر دانشمندان به دست ایرانیان بیفتد و اولین مدرسه به نام جندی شاپور تاسیس شود. پس از ورود سپاه اسلام به ایران، این مدرسه به عنوان بزرگ¬ترین مركز تعلیم پزشكی در سر تاسر ممالك اسلامی درآمد.
در این زمان كه یكی از طلائی ترین ادوار علم پزشكی در ایران است. دانشمندان بزرگی چون (ابوریحان بیرونی، زكریای رازی و ابوعلی سینا) پا به عرصه گذاشتند. آن ها توانستند در مدت كوتاهی، پیشرفت¬های چشم گیری، در جهان طب به وجود آورند.
كتاب قانون یكی از معروف ترین آثار پزشكی دنیا، از ارزشمندترین منابع قدیمی طب سنتی است كه ابوعلی سینا پزشك و فیلسوف ایرانی آن را به رشته تحریر در آورد. او در این اثر گران بها 811 داروی گیاهی و خواص مهم درمانی آن¬ها را معرفی كرده است. با كمال افتخار در حال حاضر اثر این دانشمند بزرگ ایران زمین به عنوان یكی از منابع مهم در دانشگاه های پزشكی سراسر دنیا، مورد تدریس و مطالعه قرار می گیرد.
جایگاه داروهای گیاهی در ایران
گرایش به مصرف گیاهان دارویی در ایران (که یکی از هفت کشور آسیایی است که بیشترین گیاهان دارویی را دارد) از دیرباز وجود داشته است و در سه دهه گذشته شاهد روند رو به رشد مردم در زمینه استفاده از این داروهای گیاهی و احیای طب سنتی هستیم.
براساس آمار موجود در کشورمان نیز بیش از 130 نوع داروی گیاهی وجود دارد. جایگاه داروهای گیاهی در چند سال اخیر در کشور با تحولات علمی تخصصی نظام مندتر شده است. تشکیل ستاد گیاهان دارویی و طب ایرانی، تاسیس دانشکده طب سنتی، ایجاد درمانگاه ها و مراکز تحقیقاتی و آموزش تخصصی گروهی از پزشکان و داروسازان نمادی از تحول و نظام مندی نسبت به جایگاه طب سنتی ایران و درمان دارو گیاهی است.
منابع
گیاهان دارویی و معطر، شناخت و بررسی اثرات آن¬ها، تالیف دكتر عبدالله قاسمی
سایت ساوه سرا
سایت تبیان
موسسه پژوهشی درمانی احیاء طب جامع ایرانیان
میرحیدر، ح.، 1377، معارف گیاهی، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی، جلد اول
امید بیگی، ر.، 1388، تولید و فرآوری گیاهان دارویی، انتشارات آستان قدس رضوی، جلد اول
ارجمندی، ع. خ.، 1377، بررسی تأثیر سطوح مختلف ازت و فسفر در باروری (رشد، نمو و ماده ی مؤثره) آویشن، پایان نامه کارشناسی ارشد باغبانی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه تربیت مدرس تهران
ساعد زمان، گیاهان دارویی
یزدانی، د.، شهنازی، س. و سیفی، ح.، 1383، کاشت، داشت و برداشت گیاهان دارویی، پژوهشکده گیاهان دارویی، جلد اول
سفیدکن، ف.، 1387، برنامه راهبردی تحقیقات گیاهان دارویی، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور